Het milieu zelf moet meer centraal staan in de wet- en regelgeving

CPO-docent Sjoerd Lopik vertelt over de maatschappelijke ontwikkelingen op het gebied van het milieustrafrecht. Moet je ondanks een milieuvergunning bepaald gedrag toch kunnen bestraffen? En zou het milieu zelf in het strafrecht niet veel meer centraal moeten worden gesteld?

Wat valt onder het milieustrafrecht?

“Het milieustrafrecht is het geheel aan regels dat is bedoeld om bepaalde vormen van milieuvervuiling strafrechtelijk aan te pakken. We hebben in Nederland allerlei soorten milieuregelgeving. De naleving daarvan wordt in de eerste plaats gecontroleerd door toezichthouders zoals de Omgevingsdiensten. Bij het milieustrafrecht gaat het meestal om de meest vergaande gevallen van milieuvervuiling waarbij het niet voldoende is dat een toezichthouder optreedt, maar dat bestraffing op zijn plaats is. Het bestaat grofweg uit twee componenten: het milieustrafrecht dat in het Wetboek van Strafrecht is opgenomen en de Wet op de economische delicten waarin milieuwetten staan waarvan het overtreden een strafbaar feit oplevert. Ook enkele van de veelbesproken zorgplichten op basis van de Omgevingswet, die op 1 januari 2024 in werking is getreden, vallen onder de Wet op de economische delicten.”

Wat houden die zorgplichten uit de Omgevingswet in?

“Dat zijn open normen die burgers en bedrijven verplichten om zorg te dragen voor het milieu, ook al hebben zij voor bepaalde activiteiten een vergunning. Op grond van de Omgevingswet zijn algemene maatregelen van bestuur uitgevaardigd met daarin zogenoemde specifieke zorgplichtbepalingen die tot strafrechtelijke handhaving kunnen leiden. Het betreft behoorlijke vage normen, waarvan de wetgever heeft aangegeven dat zij alleen tot de inzet van het strafrecht mogen leiden in geval van evidente overtredingen. Het is op dit moment echter nog grotendeels onduidelijk in welke gevallen daarvan sprake kan zijn. Dat is ook een van de redenen dat ze tot veel kritiek hebben geleid. Kunnen ze wel effectief worden gehandhaafd? Het is in ieder geval goed mogelijk dat milieuorganisaties deze open normen zullen gaan aangrijpen om aangifte te doen.”

Wanneer is milieuvervuiling strafbaar?

“Er zijn verschillende milieuwetten. Het overtreden daarvan kan in veel gevallen een strafbaar feit opleveren. Dat geldt vaak ook voor het niet naleven van een milieuvergunning. Op dit moment is het in Nederland nog zo dat als je grote milieuvervuiling veroorzaakt, maar wel je vergunning naleeft, je daarvoor zelden strafrechtelijk aansprakelijk kunt zijn. Maar over dat uitgangspunt is de afgelopen jaren discussie ontstaan, want bepaald gedrag dat enorme schade oplevert voor het milieu willen velen wel kunnen bestraffen, ook al valt het onder een vergunning. Dat is vanuit rechtsstatelijk perspectief uiteraard lastig, want met een vergunning geeft de overheid uitdrukkelijk toestemming voor bepaald gedrag. Toch gaan steeds meer geluiden op dat je bij ernstige milieuvervuiling toch tot bestraffing over moet kunnen gaan. De specifieke zorgplichten onder de Omgevingswet zou je daar in extreme gevallen al voor kunnen inzetten.”

Kun je de overheid erop aanspreken dat een vergunning niet verleend had mogen worden?

“Dat kan eigenlijk nooit strafrechtelijk, omdat de overheid bijna altijd strafrechtelijke immuniteit heeft. In België is die strafrechtelijke immuniteit overigens afgeschaft. In Nederland is dat ook door de wetgever behandeld, maar een voorstel daarvoor heeft het in 2015 net niet gehaald in de Eerste Kamer. Gezien het huidige tijdsgewricht, verwacht ik niet dat die discussie hier op korte termijn terug op de agenda komt. In het kielzog van civiele zaken als Urgenda waarin de rechter de overheid op de vingers heeft getikt, is in Nederland discussie ontstaan over de vraag of de rechter niet te veel op de stoel van de politiek gaat zitten. In die maatschappelijke tendens zie ik het niet gauw gebeuren dat de stafrechtelijke immuniteit van de overheid wordt afgeschaft. Deze tendens keert zich immers juist tegen het aanspreken van de overheid door de rechter.”

Wat wordt geregeld in het wetsvoorstel Wet strafbaarstelling ecocide?

“Met dit wetsvoorstel worden wat mij betreft twee fouten uit het milieustrafrecht ter discussie gesteld. Ten eerste staat in het wetsvoorstel dat je je bij bepaalde vormen van grote milieuschade niet meer op een milieuvergunning mag beroepen. Het is goed dat daarover een politieke discussie gevoerd gaat worden, al moet het voorstel op dat gebied nog wel worden aangescherpt. In deze tijd van ecologische crises en maatschappelijke aandacht voor milieuvervuiling, moet je in gesprek gaan over welke milieuvervuiling we nog toelaatbaar vinden. Ten tweede is het milieustrafrecht op dit moment antropocentrisch, het stelt de mens centraal. Dat zie je met name aan de strafbepalingen in het Wetboek van Strafrecht. Die zijn bedoeld om de menselijke gezondheid te beschermen, niet het milieu. Alleen als je kunt aantonen dat bepaalde milieuschade de mens heeft geraakt, kun je overgaan tot vervolging. Het wetsvoorstel gaat uit van een meer ecocentrische benadering waarin het milieu zelf centraal staat. We ontkomen er niet meer aan om het milieu zelf veel meer centraal te stellen in wet- en regelgeving. Ook op Europees niveau is de trend dat het milieu meer centraal wordt gesteld, bijvoorbeeld in de nieuwe Richtlijn milieucriminaliteit.”